انگیزش موضوعی گسترده و پردامنه است و طیفی گوناگون از تشویق و تنبیه گرفته تا ویژگیهای عاطفی افراد را شامل میشود. به طورکلی، هر عاملی که با برانگیخته شدن مرتبط باشد، در زیرمجموعهی انگیزش جای میگیرد. البته موضوع انگیزش، فقط به دادن و ندادن جایزه (تشویق و تنبیه) محدود نیست و در جریان آموزش، بسیاری از نکات میتوانند موضوعاتی انگیزشی تلقی شوند. وقتی از معلم خواسته میشود در آغاز درس، هدفهای آموزشی را بیان کند، وقتی شرایطی به وجود میآوریم که دانشآموزان از عملکرد خود احساس رضایت کنند، وقتی هنگام آموزش مطالب تازه، از مثالهای آشنا و کاربردی استفاده میکنیم و وقتی معلم با استفاده از روشهای متنوع آموزشی، دانشآموزان را به مشارکت در یادگیری ترغیب میکند، در همهی این موارد، در واقع با موضوعی انگیزشی و تشویق موثر سروکار داریم. وقتی از تشویق سخن میگوییم، فقط تصوراتی مانند دست زدن یا جایزه دادن (پاداشهای عینی) به ذهن افراد میآید. پس نحوه تشویق موثر چیست؟ تقریبا به هر کلاسی که پا میگذارید کلمات تشویق آمیز معلمان را میشنوید:
آفرین،
عالی بود،
دقیقا و …
چگونه دانش آموزان را تشویق کنیم؟
اما بعید است که چنین تشویقهایی کاری که ما میخواهیم را انجام دهند. اگر با دیدی عمیق و گستردهتر به مفهوم انگیزش توجه کنیم، شاید بعضی از تصورات رایج را در مورد تشویق و تنبیه از ذهن خود پاک کنیم. محدود کردن اصطلاح انگیزش به چند موضوع معمولی و قدیمی، ما را از مفهم کارکرد واقعی آن دور خواهد ساخت. صاحبنظران روانشناسی تربیتی، انگیزش را عاملی مهم و اساسی در یادگیری مؤثر و پویا میدانند. به عقیدهی آنها، انگیزش قلب یادگیری و به عبارت بهتر، قلب تربیت است.
صاحبنظران معتقدند چنین بازخوردهایی آگاهی دهنده نیستند، فقط به دانش آموزان میگویند آنچه انجام داده اند درست است یا غلط. برخی از محققان پا را از این هم فراتر میگذارند و میگویند چنین تشویقهایی اثر زیان باری بر یادگیری دارند (نه اینکه اثری ندارند). باربارا لاریو (۲۰۰۲) میگوید: «تشویق معلمان آزادی بیان دانش آموزان را سلب میکند، باعث وابستگی به معلم میشود و تبعیت پذیری را از طریق تشویق دانش آموزان به راضی کردن دیگران افزایش میدهد». یکی از اساتید روانشناسی دانشگاه استندفورد در مطالعات متعدد نشان داد تشویقی که شخص را مورد خطاب قرار میدهد مانند اینکه «تو خیلی باهوشی»، «یا تو خیلی در ریاضی خوبی» منجر به ایجاد ذهنیت ایستا (باور به تغییرناپذیر بودن هوش و توانایی) میشود. وی تشویق خوب را تشویقی را میداند که تلاش و اعمال فرد را مورد توجه قرار میدهد: «تو واقعا سخت کار میکنی»، «دارم میبینم که چطور تلاش میکنی». چنین تشویقهایی بیشتر احتمال دارد که ذهنیت بالنده (باور به تغییرپذیر بودن هوش و توانایی) را در دانش آموزان شکل دهد.
خصوصیت یک بازخورد موثر چیست؟
بازخورد و تشویق یک چیز نیستند. وجه تمایز آنها جنبه آگاهی دهنده بازخورد است. بازخورد باید بتواند نقش آموزشی داشته باشد و جهت دهنده اعمال بعدی باشد. این یعنی نظرات ما باید مشخص کند که چه چیزی خوب انجام شده، چه چیزی هنوز نیاز دارد که بهتر شود و دستورالعملی برای بهبود داشته باشد. به این نمونه توجه کنید: دانش آموزان قرار بوده به یک تصویر نگاه کنند، در مورد آن فکر کنند و بگویند چه میخواهند در مورد آن بدانند. واکنش صحیح معلم این است که: «واقعا در دقیق نگاه کردن به این تصویر خیلی خوب عمل کردید. میتوانم ببینم که برای پیدا کردن یک توضیح خوب برای آنچه در حال رخ دادن است تلاش کرده اید. و اینکه من روشی که برای استفاده از دانسته های قبلیتان به کار برده اید را دوست دارم. چیزهایی که قبلا در تلویزیون یا گزارشهای خبری دیده اید.»
معلم حالا توجه دانش آموزان را به قدم بعدی جلب میکند: «خوب، حالا ورق بزنید و ببینید در تصویرهای بعدی چه خبر است»
توجه کنید که این معلم کارش را با یک تشویق کلی شروع میکند تا به دانش آموزان اطمینان خاطر دهد، اما بعد سریع بازخوردهای خیلی مشخص میدهد (سعی کردهاید توضیحی پیدا کنید) و آنچه دانش آموز قبلا انجام داده است را به کار بعدی که باید انجام دهد مرتبط میکند.
توصیههای مهم برای نحوه تشویق موثر
در نهایت به چند توصیهی مهم برای اثربخشی تشویق توجه کنید:
سعى کنید مبناى تشویق، تقویت انگیزههاى درونى باشد.
تا حد امکان براساس ملاک تشویق کنید، نه براساس هنجار؛ یعنى ملاکهایى تعیین کنید که هر دانشآموز بتواند به آن برسد و دانشآموزان را در شرایط مقایسهای قرار ندهید.
نشان دهید که براى همه احترام قائلید.
براى عدهای به طور عمد شرایط موفقیت را فراهم کنید.
براى دانشآموزان در دفتر یا ورقه، یادداشتهای انگیزشی بنویسید.
فضایى پذیرا و گرم در مدرسه و کلاس فراهم آورید.